Në një botë që ecën me ritme marramendëse drejt përparimit teknologjik dhe globalizimit kulturor, Kosova dhe Shqipëria ndodhen përballë një sfide të padukshme, por thelbësore: një krizë identiteti që po zgjat prej dekadash. Kjo krizë nuk ka emër të njëjtë për të gjithë, por ndjehet në të njëjtën mënyrë – si një zbrazëti në mes të asaj që jemi dhe asaj që pretendojmë të jemi.
Nuk kemi mungesë simbolesh kombëtare, as ngjarjesh të rëndësishme historike për të ndërtuar krenari. Por, pikërisht në këtë bollëk simbolik qëndron edhe bllokimi ynë. Në vend se të ndërtojmë një identitet të ri, të gjallë, të vetëdijshëm dhe progresiv, ne e kemi riprodhuar një kujtesë të përçudnuar që shpesh e ka ngulfatur të tashmen. Kemi qëndruar të lidhur pas figurave, jo pas vlerave. E kemi përjetuar lirinë si pronë, jo si përgjegjësi. Kemi ushqyer egon kombëtare, por jo vetëdijen qytetare.
Në 50 vjetët e fundit, Kosova ka kaluar nga një territor autonom brenda Jugosllavisë, në një zonë represive gjatë viteve të ’90-ta të shekullit XX, në një vend të çliruar me ndihmën e ndërkombëtarëve më 1999, dhe më pas në një republikë të pavarur në 2008. Kjo është një udhë e jashtëzakonshme, që shumë vende nuk e përjetojnë për shekuj. E, megjithatë, kjo udhë rrallë është përkthyer në një reformë të thellë sociale apo kulturore. Përkundër ndihmës ndërkombëtare, investimeve infrastrukturore dhe potencialit njerëzor, shumë nga mundësitë janë lënë të kalben në mos koordinim, korrupsion institucional, mungesë vizioni dhe ngushtësi kulturore. Arti dhe kultura u lanë në skaj. Sistemi arsimor nuk u reformua kurrë si duhet. Teknologjia, megjithëse prezente, mbeti një dekor, jo një mjet emancipimi.
Në dy dekadat e fundit, bota ka përjetuar një revolucion teknologjik që ka ndryshuar çdo aspekt të jetës. Inteligjenca artificiale, realiteti virtual, rrjetet globale të dijes dhe komunikimit, këto nuk janë më pjesë e një të ardhmeje imagjinare. Ato janë këtu, për të gjithë. Edhe për ne. Por, në vend se ta përdorim këtë zhvillim si katalizator për ndryshim sistemik, ne kemi zgjedhur t’i përdorim si mjete për zbavitje sipërfaqësore. Në vend se të ndërtojmë platforma digjitale edukative, kulturore dhe ekonomike që ndihmojnë qytetarin, kemi zgjedhur të kopjojmë modelet më të zbrazëta të tregut global. Në vend të dialogut, kemi meme. Në vend të vizionit, kemi influencerë banalë.
Kosova kishte dhe ende ka të gjitha përbërësit për të ndërtuar një shoqëri që është laborator i mendimit të ri ballkanik. Një vend i vogël, por me një popullsi të re dhe të lidhur me diasporën. Një histori e fortë që kërkon drejtësi, një energji e brendshme që kërkon drejtim. Por, pa një ide themelore për atë çfarë duam të bëhemi si shoqëri, çdo mundësi mbetet vetëm një përmendje nostalgjike në editorialë si ky.
Reforma gjithëpërfshirëse në arsim është e domosdoshme. Duhet një sistem që zhvillon mendimin kritik, që nxit kreativitetin, që integron teknologjinë dhe etikën si bazë. Arsimi duhet të jetë reforma e reformave.
Pa identitet kulturor, çdo përparim ekonomik është i brishtë. Duhet të investojmë në platformat artistike që formësojnë ndjenjën kolektive, në artistë që krijojnë për mendjen dhe shpirtin, jo vetëm për tregun.
Duhet të krijohen qendra inovative në bashkëpunim me sektorin privat dhe akademik, që lidhin dijen lokale me zhvillimet globale. Të përdoret teknologjia për edukim, transparencë, përfshirje qytetare dhe zhvillim rural.
Qytetet tona nuk duhet të jenë të mbushura me beton dhe qendra tregtare. Ato duhet të jenë vende të dialogut social, të ndërtuara mbi vlera artistike dhe ekologjike. Ndërsa, politika duhet të kthehet në shërbim të qytetarit. Një plan kombëtar për zhvillim të qëndrueshëm duhet të mbështetet në bashkëpunim ndërmjet institucioneve, sektorit privat, komunitetit akademik dhe qytetarëve aktivë.
Koha për reflektim nuk është një moment pasiv. Është një ftesë për veprim. Kriza e identitetit nuk është fat, por pasojë. Shoqëria jonë është ende në kërkim të zërit të saj. Pyetja është: a kemi vesh për ta dëgjuar? Dhe, më tej: a kemi guxim për ta ndërtuar një të ardhme që nuk përsërit, por transformon.
