Nga: Michal Zálešák dhe Kamila Gunišová / The Guardian
Mund të duket e habitshme për shumëkënd, por segregacioni racor në shkolla ekziston edhe sot në disa vende të Bashkimit Evropian. Në Sllovaki, më shumë se 60 për qind e fëmijëve romë ndjekin shkollën aty ku ata janë shumica. Edhe më keq: segregacioni po riemërtohet, nuk po eliminohet.
Në pothuajse një të katërtën e shkollave fillore, fëmijët romë ndahen në “shkolla për romë” ose “klasa për romë” – shpesh në ndërtesa të mbipopulluara, me pritshmëri më të ulëta mësimore, me norma të larta të braktisjes së shkollës dhe të përsëritjes së klasës, pa një rrugë të qartë ose pa mundësi të barabarta për përfshirje në jetë. Për më tepër, nxënësit romë shpesh vendosen në shkolla dhe klasa për fëmijë me aftësi të kufizuara mendore.
Si aktivistë, na thuhet se kjo ka të bëjë me gjuhën. Ose me sjelljen. Ose me zgjedhjen e prindërve. Apo me aftësi të kufizuara mendore. Ose për shkak se romët shpesh jetojnë në lagje të ndara. Na thuhet se është dukuri e përkohshme. Por, ndërsa vitet (dhe dekadat) kalojnë, situata mbetet e pandryshuar.
Romët në Sllovaki, ashtu si edhe në pjesë të tjera të Evropës, janë shtyrë drejt margjinave të shoqërisë. Si rezultat i shekujve të antigjipsizmit (forma specifike e racizmit ndaj popullit rom), romët janë trajtuar prej kohësh me dyshim dhe urrejtje. Kjo ka bërë që grupi më i madh etnik pakicë në Evropë të jetë njëkohësisht edhe më i diskriminuari. Në Sllovaki, ka shumë komunitete rome që jetojnë në kushte aq të vështira (shpesh pa ujë të rrjedhshëm apo energji elektrike) saqë për pjesën më të madhe të evropianëve ato janë të paimagjinueshme si vende për të jetuar.
Niveli i diskriminimit në çdo nivel të shoqërisë është ndonjëherë i pakalueshëm. Por, ndër pengesat e shumta me të cilat përballen romët në këtë aparteid jozyrtar, arsimi mund të ofrojë një mundësi të vogël për brezat e rinj që të shpëtojnë. Është një gurthemel i barazisë – vendi ku nis përfshirja. Megjithatë, në Sllovaki, shkolla mbetet një nga institucionet ku ata ndahen sistematikisht nga pjesa tjetër e shoqërisë. Ashtu siç vendosi Gjykata e Lartë e ShBA-së në vitin 1954 në çështjen Brown v Bordit të Arsimit: “Institucionet e ndara arsimore në thelb janë të pabarabarta”.
Pavarësisht garancive ligjore në nivel kombëtar dhe të BE-së, dekadave të presionit nga shoqëria civile dhe organet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, vendimeve të gjykatave dhe madje edhe procedurave të nisura kundër Sllovakisë nga Komisioni Evropian, segregacioni vazhdon të përcaktojë përvojën arsimore të dhjetëra mijëra fëmijëve.
Për disa vite me radhë, qeveria sllovake mohoi trajtimin diskriminues ndaj nxënësve romë. Ata justifikuan mbipërfaqësimin e fëmijëve romë në sistemin special arsimor, duke pohuar se romët në Sllovaki kanë një përqindje më të lartë të çrregullimeve të trashëguara gjenetike në Evropë, për shkak të “koeficientit më të lartë të çiftëzimit brenda gjakut”. Vetëm në vitin 2020, qeveria sllovake pranoi hapur ekzistencën e segregacionit dhe ndërmori hapa për ta çrrënjosur atë.
Janë ndërmarrë disa reforma. Në Ligjin për Arsimin është shtuar një përkufizim ligjor për segregacionin. Janë publikuar standarde juridikisht të detyrueshme për ndarjen racore. Është zgjeruar e drejta ligjore për ndjekjen e çerdheve të fëmijëve. Janë futur klasat hyrëse në vend të të ashtuquajturave “klasa zero” të mëparshme (vite shtesë shkollore të kritikuara gjerësisht, të cilat supozohej se ndihmonin nxënësit të arrinin nivelin e zakonshëm), të cilat ndiqeshin kryesisht nga fëmijët romë. Është shpallur një projekt pilot i quajtur “shkolla kombëtare rome”, që synonte të ribënte imazhin e shkollimit të ndarë nën maskën e të drejtave të pakicave për të mësuar në gjuhën dhe kulturën e tyre – pa ndryshuar realisht asgjë në lidhje me segregacionin.
Të marra në mënyrë të izoluar dhe jashtë kontekstit, disa prej këtyre masave mund të duken konstruktive. Por, kur zbatohen pa garanci të qarta, pa mbikëqyrje dhe pa koordinim, ato shpesh i përforcojnë të njëjtat forma segregacioni që pretendojnë se po i zgjidhin. Standardet e reja për të kundërtën përqendrohen kryesisht në përfshirjen brenda klasave të ndara, në vend që të adresojnë ndarjen në nivel shkolle. Po ashtu, krijimi i shkollave kombëtare rome mund të çojë në institucionalizimin e ndarjes në nivel shkolle, nën pretekstin e të drejtave të pakicave.
Ndryshimi i emrit nga “klasa zero” në “klasa hyrëse” është një tjetër shembull. Edhe pse qëllimi është përgatitja më e mirë për shkollën, këto klasa shpesh riprodhojnë të njëjtën logjikë ndarjeje – duke vonuar përfshirjen e fëmijëve romë në arsimin e zakonshëm dhe duke i orientuar ata drejt rrugëve të ndara.
Sllovakia duhet të ndalë menaxhimin e segregacionit dhe të fillojë ta zhdukë atë. Ne tashmë e dimë çfarë funksionon: klasa të përziera, mjedise të larmishme, mbështetje të hershme dhe të fuqishme. Këto nuk janë ide radikale.
Përgjegjësia nuk bie vetëm mbi Sllovakinë. Segregacioni i vazhdueshëm i fëmijëve romë përbën një shkelje të vazhdueshme të direktivës për barazi racore dhe të Kartës së të Drejtave Themelore të BE-së. Ndërkohë, objektivat e Komisionit Evropian për të ulur ndarjen e fëmijëve romë në shkollat fillore me vetëm 50 për qind deri në vitin 2030, jo vetëm që i japin dritë të gjelbër segregacionit në të gjithë bllokun, por gjithashtu minojnë parimin se segregacioni në themel është i paligjshëm. BE-ja nuk mund t’i mbyllë sytë. Lejimi i segregacionit përmes riemërtimit të tij minon besueshmërinë e përkushtimit të saj ndaj barazisë dhe të drejtave të njeriut. Segregacioni, sido që të quhet ndryshe, mbetet segregacion. BE-ja duhet të reagojë ndaj këtij dështimi sistematik, tani, përpara se edhe brezat e ardhshëm të fëmijëve romë t’u mohohet e ardhmja.
